Üretimde İzlenebilirlik Nasıl Yapılır? Avantajları Nelerdir?

İzlenebilirlik, bir ürünün üretimden itibaren paketlenmesi, depolanması, nakliyesi ve nihai satış noktasına ulaşması sırasındaki tüm bilgilere ulaşılabilmesi ve kayıt altına alınması, böylece geriye dönük takibinin yapılabilmesi işlemidir.

İzlenebilirlik sistemi, etkin ve sürdürülebilir bir üretim için gereklidir. Verimlilik, doğruluk, görünürlük ve güvenlik sağlamakla beraber zincirin herhangi bir aşamasında üretici, tedarikçi, dağıtıcı ve perakendeciler tarafından paylaşılabilen gerçek zamanlı bilgi sağlamaktadır.

Ürünün sevkiyat tarihine, depo çıkışına, son kontrolüne, ürünün üretildiği makineye, makineyi kullanan operatöre, ara kontrollere, kullanılan ham madde ve yardımcı malzemelerin depoya girişine ve girdi kontrollerine ve hatta o hammadde ve yardımcı malzemelerin alındığı tedarikçi firmalara kadar kendi içindeki geriye dönük bütün kayıtlarını inceleyebilmektedir. Böylece varsa hatalı işlemler vb. bu sistem yardımıyla problemi rahatlıkla kendi içinde tespit etmekte ve tekrarını önleyebilmek için tedbirler geliştirebilmektedir.

İzlenebilirlik kavramı yönetim sistemleri açısından genel olarak bakıldığında bir ürün veya hizmetin geriye doğru takip edilebilir olmasıdır.

İzlenebilirlik iki şekilde olur: Lot bazında ve seri no bazında. Lot numarası (bazı kaynaklarda parti numarası diye de geçer) tek seferde üretilen ürünleri ifade eder. A makinasında, örneğin 28 Nisan tarihinde üretilen ürünlere tek bir lotnumarası verilir. Üretim adedi 200 ise, 200 adet ürünün tamamına aynı lot numarası verilir. Model numarasını, lot numarasıyla karıştırmamak gerekir. Model numarası üretim makinası ve zamanları değişse de hep aynı kalan bir numaradır, marka gibi düşünülebilir.

Diğer takip seçeneği olan seri no ise, üretilen her bir ürün için ayrı ayrı verilen bir numaradır. Ürünler aynı makine, aynı operatör veya aynı gün üretilmiş olsa da seri numaraları birbirinden farklı olur.Lot ve seri no bir araya geldiğinde, firmanın satmış olduğu tüm ürünlerin geriye dönük izlenebilirliği sağlanmış olur

İzlenebilirlilikte kaynak işletmede üretilecek bilginin, arz zinciri boyunca bir sonraki işletmeye ürün ile birlikte aktarımı önemli bir husus olarak ortaya çıkmaktadır. Bu amaçla, daha çok bilişim sistemlerindeki gelişmelere paralel olarak, pek çok farklı sistem ve yöntem uygulanabilir. Bunlardan önemli bir bölümü ürünün etiketlenmesi ile ilgilidir.

1948 yılında geliştirilen barkod teknolojisi, ödeme kasalarında ürün bilgilerinin otomatik olarak okunmasını amaçlıyordu. 2000’li yıllarda gelişen teknoloji ile birlikte barkod okuyucular, minyatür tarama modülleri olarak el terminallerinin içerisine girerek hatasız ve hızlı veri toplama uygulamalarının vazgeçilmez bir parçası oldu.

Ürünün takibi ve izlenmesi için ilk akla gelen ve maliyeti düşük olan yöntemlerden biri olan barkod, birçok çeşide ve kullanım alanına sahiptir. Barkod, makinalar tarafından okunmaya uygun şekilde sayıları veya kodları temsil eder. Tedarik zincirinde ürünleri tanımlamak ve proses içindeki tüm alanlarda izlemek üzere yoğun olarak kullanılır.

Barkod ile stok kodu, seri numarası, personel kodu gibi bilgilerin gösterilmesi sağlanabilir. Bu bilgilerin bilgisayara klavye aracılığı ile girilmesi zaman alıcı ve yorucu olmaktadır. Ayrıca bu yöntem pek sağlıklı da olmamaktadır. Çünkü veriler girilirken hata yapılma olasılığı fazladır. Bu hata oranını ve harcanan zamanı azaltmak için barkodlar ve barkod okuyucular kullanılır.

Şu an dünyada kullanılan 255 barkod türü vardır. Bu nedenle etkin bir uygulama gerçekleştirebilmek için uygun barkod seçimi oldukça önemlidir. Seçim yapılırken, verinin büyüklüğü ve şekli, veri yoğunluğu ve güvenlik gibi unsurlar dikkate alınmalıdır .

Barkod ürün kimlik bilgisinin sembolik tanımlamasıdır. Arkasında iyi bir yazılım ile desteklendiği taktirde operasyon için en başta doğruluk ve verimlilik artışı olmak üzere sayısız faydalar sağlar.

Yoğun olarak kullanılan barkod çeşitleri: Code39, Code 128, EAN13, EAN8, ITF tir. Bunlardan ITF ve EAN barkod alfabeleri sadece rakamları içermektedir. Code39 ve Code128 ise rakamları, harfleri ve özel işaretleri göstermek için kullanılmaktadır

Türkiye’de genel olarak EAN-UCC numaralama sistemi yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıca RFID (Radyo Frekansı ile Tanımlama) gibi izlenebilirlik sistemleri de uygulanmaktadır. EAN-UCC merkezi Brüksel'de olan EAN (Uluslararası Mal Numaralama Birliği) ile ABD'de bulunan UCC (Amerikan Numaralama Kuruluşu) organizasyonlarınca ortaklaşa meydana getirilmiştir. Hem uluslararası hem de ulusal ticarette sahip değiştiren ve taşınan malın tanınması, mal hareketlerinin takip edilmesi için herkes tarafından kabul edilen ve ortaya konan bir bilgi standardı geliştirme, belirleme ve uygulama sistemidir. EAN-UCC barkotları, mala, malın bulunduğu yere ve taşınan birime ait bir referans numarası içerir. Bu referans numarası, dijital ortamda anlamlaştırılan veri setidir ve temsil ettiği mala ait ayrıntılı bilgiye bu suretle ulaşılır.

EAN: Açılımı EuropeanArticleNumber olan EAN günümüz depolarında ve üretim tesislerinde en sık kullanılan ve rastlanılan barkod tipidir. Amerika’daki karşılığı ise UPC, yani Universal Product Code’dur. Salt-nümerik olan bu kod bakkal, süpermarket, perakende, son nokta satışı uygulamalarında geniş çapta kullanılır.

EAN13: EAN13 kodu TOBB (Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği) bünyesine bulunan Mal Numaralandırma Merkezi’ne yapılacak başvuru ile alınmaktadır. EAN13, neredeyse tüm perakende ürünlerde kullanılmaktadır .Her şeyden önce EAN13 kodu, 4 gruba ayrılmış 13 haneden oluşur. İlk üç hane, barkodun kullanıldığı ülkeyi temsil eder. Örneğin; Türkiye için ilk üç hane 869’dur. Bundan sonraki dört hane şirket kodunu oluşturur. Bu numarayı başka hiçbir şirket kullanamaz. Beş hane şirket tarafından ürünlerini kodlamak için kullanılır. Aynı numarayı iki ürünü kodlamak için kullanamaz. Eğer ürün değişirse yapacakları, ürünün üzerine değiştiğini belirten bir not yazmak ve numarayı değiştirmektir. EAN13 kodunun tamamlanması için, bu 12 hane dışında bir de kontrol hanesi gereklidir.

EAN8: Ürüne özel verilen koddur. Ülke kodu içerir ve 8 hanelidir. Ürün kodu TOBB tarafından verilir.

Şekil 1.2: EAN-13 ve EAN-8 örneği

Codebar: En yoğun kullanılan barkodların bir tanesi de Codebar’dır. Code 39 gibi, herhangi bir uzunlukta olabilir fakat sadece nümerik karakterler ve “$ - : / .+” işaretlerini kodlayabilir. Alfabetik karakterler kodlanamaz .

Code128: Alfanumerik (hem alfabetik hem sayısal) kodlamaya sahip bir standarttır. Code 128, ürün kodu dışında, barkod içinde farklı bilgilerin tutulması amacı ile oluşturulmuştur. Code 128 barkodu ile ağırlık, tarih, ölçüm sonuçları, lokasyon, raf adres bilgileri tutulabilir.

Code 39:Alfanumerik kodlamaya sahip bir standarttır. 26 büyük harf, 10 rakam ve 7 özel karakter kodlamasına göre tasarlanmıştır. Okuyucular tarafından çok kolay okuma yapılabilecek açık ve basit bir kodlama yapısına sahiptir.

Şekil 1.3: Code 128 ve Code 39 örneği

Interleaved 2 of 5 (ITF): Kompakt, salt-nümerik olan bu kod, alfa numerik dizilimin gerekmediği bir dizi uygulamada hala kullanılmaktadır. Kod, 14 hane olmalıdır. İlk 3 hane ülke kodu, sonraki 5 hane şirket kodu, sonraki 5 hane şirket tarafından verilen tek ürün kodundan farklı olan parça, kısa koddur. Son rakam aritmetik olarak hesaplanan kontrol hanesidir.

Şekil 1.4: Interleaved 2 of 5 örneği

Barkod veri toplama da iki temel yarar sağlar; doğru bilgi ve hız. İstatistiklere göre verilerin klavyeden girilmesi sırasında ortalama 300 karakterden biri kesinlikle hatalı olmaktadır. Bu oran barkodda 3 milyonda birdir. Barkod doğru ve hızlı veri alfabesidir. Ancak optik okuyucular ile algılanan barkod, ayrıca veri girişi ve kontrolünde 16 kat daha hızlıdır. Bu özellikler barkodu alışveriş merkezleri ve depolar gibi çok yüksek hacimli verilerin izlendiği yerlerde oldukça popüler kılmaktadır.

Günümüzde teknolojinin gelişmesiyle yeni barkodlama sistemleri geliştirilmiştir. Bunlardan biride Radyo Frekansı Tanımlaması (RFID) dir.

RFID, nesneye ait verileri içeren mikroişlemci ve bu mikroişlemciye entegre edilmiş anten ile donatılmış etiket taşıyan bir nesnenin, bu etikette taşıdığı bilgiler ile hareketlerinin izlenebilmesine, analiz edilebilmesine ve yönetilebilmesine imkân veren; veri alış-verişini radyo frekansları ile sağlayan otomatik nesne tanımlama ve takip teknolojisidir.

RFID işletmelerde birçok alanda faydalanılan bir uygulama olmakla birlikte ana hedefler ve/veya avantajlar olarak şu konular ön plana çıkmaktadır.

En önemli uygulamalarından biri istenilen her anda mevcut mal envanterlerinin ve üretim ölçümlerinin derhal görülebilmesi;
Üretim ve depolama sahası içerisinde üretim bilgilerinin ve stoklama bilgilerinin hatasız olarak girilmesi ve oluşturulması;
Koli üzerinde ürün ile bilgileri gösteren herhangi bir etiket veya yazı olmasa dahi koli bilgilerinin okunabilmesi. Askeri uygulamalardaki şaşırtma, yanlış bilgilendirme gibi olayların engellenebilmesi;
Üretim zinciri içinde uygulama yapacak görevlilerin yapabileceği hataları engellemek;
Barkod okuma için oluşacak zaman ve personel giderleri kayıplarını azaltmak;
İstenmese dahi işletme içinde olabilecek yolsuzlukların izlenmesi ve engellenmesi;
Yükleme ve sevkiyat hatalarının önlenmesidir.

RFID sisteminin avantajlarının yanı sıra dezavantajları da bulunmaktadır. Bunlar ;

Maliyetlerin yüksekliği: Önemli RFID maliyet kalemleri etiket, okuyucu, yazılım, entegrasyon ve bakım hizmetleri maliyetleridir. Bu kalemler arasında en önemli maliyeti ise etiket maliyetleri oluşturur.
Tüketicilerin RFID Kullanımının Veri Gizliliğine Zarar Vereceği Yönündeki Endişeleri: RFID sistemin yaygınlaşmasında bir başka engel de RFID sistemi muhaliflerinin sistemin veri gizliliğine zarar verdiği yönündeki açıklamalarıdır. Bu açıklamalar tüketicilerin etiketli ürünleri satın almak konusunda kaygılanmalarına neden olmaktadır.
Standardizasyon Problemleri: RFID sistemlerinin global kullanımını ve farklı RFID sistemlerinin birlikte işlerliğini temin için standartlara ihtiyaç vardır.
RFID sistemleri ile ilgili bir başka sorun da bu sistemlerin global kullanımı mümkün kılan tüm dünyada geçerli tek tip talimatların, kanunların ve uygulamanın bulunmamasıdır.

Ürün izlenilebilirliğini daha somut ifade edebilmek için şöyle bir örnek verelim: Yeni bir müzik kulaklığı aldınız ve bir süre sonra sağ ve sol kulaklıktan gelen seslerin aynı seviyede olmadığını fark ettiniz. Bu bir imalat hatası olduğu için, üretici firma iade alıp size yenisini verecektir.

Firma size yeni ürün verdikten sonra, eski kulaklıkta problemin neyden kaynaklandığını anlamak için, lot ve seri no takibine ihtiyaç duyacaktır. Lot ve seri no sayesinde, ürünün hangi tarihte, hangi vardiyada, hangi operatörde ve saat kaçta üretildiğine, üretiminde hangi hammaddeler kullanıldığı gibi bilgilere ulaşabilir. Ürünün üretim prosesleri düzgün olup, kullanılan hammaddeler de sorun olmuş olabilir. Verdiğimiz örnekte de görüldüğü gibi; üretilen ürünlerin, hangi sebeplerle, iade alındığının detaylı analizi lot ve seri no takibi sayesinde olur.

Ürünlere lot ve seri numarası verirken, belli bir kural yoktur. Firma takibini yapabilecek şekilde, herhangi bir formatta lot ve seri numarası verebilir.

İzlenebilirlik faydaları nelerdir?

Oluşan hata hangi personel tarafından gerçekleşti ?
Ne kadar hatalı üretim yapıldı ?
Hatalı üretim yapılan ürünler müşteriye satıldı mı yoksa depoda duruyor mu ?
Sevk işlemi yapıldıysa hangi müşterilerime sevk edildi ?
Hammade kaynaklı hata varsa hangi firmadan aldığımız hammadesorunlu ?
Aynı partiyi kullanarak ne kadar üretim yapıldı ?

Firmanızda izlenebilirlik sayesinde tüm bu sorulara kolayca cevap bularak hataların ortadan hızlı bir şekilde kaldırılmasını sağlayarak müşteri memnuniyetinizi arttırır, üretim süreçlerinizi hızlandırabilirsiniz.

Hakan Meriçli, İletişim Yazılım Proje Yöneticisi

Kaynak:

· Barkom Barkod Çözümleri (25.05.2013) Barkod Türleri, Faydaları, Gerekliliği Nelerdir?, http://www.barkom.com.tr/barkod.asp.

· Bilkur (25.05.2013) Barkod Nedir?, http://www.bilkur.com.tr/turkce/barkod.htm.

· RFID Türkiye (25.05.2013) RFID’nin Faydaları Nelerdir?, http://www.rfidturkiye.com/genel-bakis/rfid-yararlari-faydalari.

· Endüstri 4.0 > Lot Takibi ve İzlenebilirlik makalesi – Yazar Songül Şensilay